Mitis Iudex Dominus Iesus

Papież Franciszek wyszedł naprzeciw potrzebom współczesnych czasów i dokonał reformy ustawodawstwa kościelnego w zakresie stwierdzania nieważności małżeństwa. Reforma ta była długo oczekiwana w środowisku kanonistów. Ma ona służyć ochronie godności małżeństwa i sprawnemu dochodzeniu podmiotowych uprawnień wiernych. [1] Nie ma ona na celu ułatwienia uzyskania „rozwodu kościelnego”, ale jedynie przyspieszenie toczących się w tym zakresie procesów. Jednocześnie papież Franciszek wielokrotnie zaznacza w swym liście, że reforma ta niezmiennie stawia na pierwszym miejscu naczelną zasadę prawa kanonicznego, czyli salus animarum – zbawienie dusz.

15 sierpnia 2015 roku papież Franciszek podpisał list apostolski motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus, reformujący Kodeks Prawa Kanonicznego w odniesieniu do spraw o nieważność małżeństwa.

Jeden wyrok zamiast dwóch

Jedną z ważniejszych regulacji wprowadzonych przez MIDI jest brak wymogu dwóch zgodnych wyroków za nieważnością małżeństwa. We wcześniejszym prawodawstwie kościelnym, aby wyrok stwierdzający nieważność małżeństwa mógł być ostateczny, potrzebne były dwa zgodne wyroki twierdzące. Była to tak zwana apelacja z urzędu. Powodowało to zbędne przeciąganie toczącego się procesu. Obecna reforma papieża Franciszka ma na celu zwiększenie ekonomii procesowej i skrócenie czasu trwania procesów o nieważność małżeństwa. Należy zauważyć, że wprowadzenie wykonalności już pierwszego wyroku powoduje, że sędzia powinien bardziej wnikliwie i dogłębnie analizować daną sprawę. Sędzia kościelny nawet przy wydaniu jednego wyroku przemawiającego za nieważnością danego małżeństwa musi uzyskać pewność moralną.

Powodem zmiany regulacji w zakresie zniesienia konieczności podwójnego wyroku były przede wszystkim statystyki, które wskazywały, że ponad 90 procent wyroków było potwierdzanych przez sąd apelacyjny. Przez to również możliwość pracy sądów apelacyjnych była ograniczona. Ich uwaga skupiała się w głównej mierze na „potwierdzaniu” wyroków trybunałów I instancji kosztem spraw apelacyjnych, których stopień skomplikowania był dużo wyższy. Ponadto dzięki tej reformie zostały ograniczone koszty utrzymania i funkcjonowania trybunałów, a co za tym idzie koszty, które ponosiły strony danej sprawy. [2]

Kwestia apelacji do trybunały kościelnego

Apelacja przysługuje każdej stronie procesu, która czuje się pokrzywdzona otrzymanym wyrokiem trybunału kościelnego. Papież Franciszek zachowuje możliwość złożenia apelacji nie tylko do sądu apelacyjnego, ale także do Roty Rzymskiej, podkreślając istotną rolę i szczególne znaczenie tego trybunału. Zaznacza również konieczność reformy prawa własnego Roty Rzymskiej.

Sędzia jednoosobowy w sprawach o stwierdzenie nieważności małżeństwa

Zasadą jest, że do spraw o stwierdzenie nieważności małżeństwa powoływany jest trybunał kolegialny złożony z trzech sędziów. W przypadku, gdy nie ma możliwości powołania takiego trybunału w pierwszej instancji i taka sytuacja utrzymuje się przez jakiś czas, jest możliwość rozpatrywania spraw o nieważność małżeństwa przez jednego sędziego. Na mocy poprzedniego ustawodawstwa na taką sytuację zgodę musiała wyrazić Konferencja Episkopatu. Reforma papieża Franciszka wprowadza zmianę w tym zakresie. Na mocy MIDI to biskup moderator powołuje takiego jednoosobowego sędziego. Wymogiem jest wtedy, aby sędzia ten był osobą duchowną.

Właściwość trybunałów kościelnych a MIDI

Papież Franciszek zreformował również właściwości sądów kościelnych, do których można wnieść skargę powodową w sprawie stwierdzenia nieważności małżeństwa. Kompetentnym do rozpatrywania spraw o nieważność małżeństwa stają się więc:

1. Trybunał miejsca zawarcia małżeństwa;
2. Trybunał stałego lub tymczasowego miejsca zamieszkania obu stron lub przynajmniej jednej z nich;
3. Trybunał miejsca, w którym faktycznie trzeba będzie zebrać większość dowodów.

Proces skrócony przed biskupem

Proces skrócony prowadzony przed biskupem diecezjalnym jest kolejną regulacją wprowadzoną reformą papieża Franciszka. To właśnie ta część reformy spotkała się z największym zainteresowaniem nie tylko środowiska kanonistów, ale również samych wiernych. Proces skrócony ma wypełniać założenia reformy papieża o skróceniu czasu trwania procesu i ułatwieniu formalności z nim związanych. Papież Franciszek zauważa jednak, że proces taki powinien być stosowany tak, by nie zagrozić nierozerwalności małżeństwa. Dlatego też jasno przedstawione zostały konkretne kryteria, które mają zaistnieć, aby można było wszcząć proces skrócony.

Przede wszystkim musi być zgoda obojga małżonków na staranie się o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Sama idea takiego procesu opiera się również na tym, aby fakty przedstawione przez małżonków nie wymagały udowodnienia, co znacznie przeciągnęłoby czas trwania procesu. Proces taki odbywa się przed biskupem diecezjalnym.

Osoby świeckie w trybunale kolegialnym

Na mocy poprzedniego ustawodawstwa kościelnego, w skład trybunału kościelnego rozpatrującego sprawy o nieważność małżeństwa mogła wchodzić zaledwie jedna osoba świecka. Dodatkowo musiała się na to zgodzić Konferencja Episkopatu. Motu proprio papieża Franciszka wprowadza nową możliwość. Przewodniczącym trybunału kolegialnego ma być osoba duchowna, natomiast pozostali sędziowie mogą być osobami świeckimi bez konieczności uzyskania zgody Konferencji Episkopatu.

Wskazówki dla Konferencji Episkopatów

W swej reformie papież Franciszek zwraca się również do Konferencji Biskupów. Zobowiązuje je do świadczenia pomocy biskupom we wprowadzaniu zmian procesowych. Zaznacza również, aby Konferencje Biskupów dążyły do tego, by procesy o stwierdzenie nieważności małżeństwa jak najmniej obciążały finansowo strony procesowe, zwłaszcza jeśli chodzi o koszty sądowe. Podkreślone zostało również, że Konferencje Biskupów powinny uszanować prawo biskupów do organizowania przez nich władzy sądowniczej w ich diecezjach. Papież zauważ również, że szczególną troską należy objąć rodziny i małżeństwa, które uległy rozpadowi.

Literatura

1. J. Gręźlikowski, Reforma procesu w sprawie orzekania nieważności małżeństwa elementem nowej ewangelizacji, Teologia i Moralność 11(2016), nr 2(2), s. 102.
2. A. Bartczak, Podstawowe założenia reformy kanonicznego procesu małżeńskiego w motu proprio Franciszka Mitis Iudex Dominus Iesus, Łódzkie Studia Teologiczne, 25(2016)2, s. 60