Rozwód kościelny (unieważnienie małżeństwa kościelnego)

Stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego – proces skrócony przed Biskupem

W 2015 roku Papież Franciszek wprowadził zmiany w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Podczas tej reformy uległy zmianie niektóre procedury dotyczące procesów zwyczajnych, ale również została wprowadzona możliwość wszczęcia uproszczonego procesu skróconego w określonych przypadkach.

Pomimo swej skróconej procedury jest to proces sądowy, a nie postępowanie administracyjne.

Warunki potrzebne do prowadzenia procesu skróconego

Aby zaistniała możliwość prowadzenia sprawy z zastosowaniem procesu skróconego, muszą zostać spełnione określone warunki.

Pierwszym warunkiem jest zgodne żądanie małżonków. Obydwie strony zgodnie wnoszą o stwierdzenie nieważności małżeństwa, czego wyrazem powinno być podpisanie skargi powodowej przez każdego z małżonków. Nie wystarczy jedynie świadomość drugiego małżonka o wnoszonej skardze. Ma to być wyraźna zgoda ich obojga.

Drugim warunkiem jest istnienie okoliczności dotyczących faktów lub osób, popartych zeznaniami lub dokumentami, które nie wymagają przeprowadzenia dokładniejszego badania albo dochodzenia oraz w sposób oczywisty wskazują na nieważność małżeństwa. Okolicznościami, które dopuszczają prowadzenie procesu skróconego są na przykład:

• Taki brak wiary, który może prowadzić do symulacji zgody małżeńskiej;
• Krótki czas pożycia małżeńskiego;
• Aborcja dokonana dla uniknięcia zrodzenia potomstwa;
• Pozostawanie w relacji pozamałżeńskiej w czasie zawierania małżeństwa lub wkrótce po ślubie;
• Podstępne zatajenie bezpłodności, choroby zakaźnej, potomstwa z wcześniejszego związku lub pozbawienia wolności;
• Zawarcie małżeństwa wynikające z nieoczekiwanej ciąży kobiety;
• Użycie przemocy fizycznej w celu wymuszenia zgody małżeńskiej;
• Brak używania rozumu z momencie zawarcia małżeństwa, potwierdzony dokumentacją medyczną.

Ważne jest, aby powyższe przesłanki zachodziły w momencie zawarcia małżeństwa lub bezpośrednio po jego zawarciu.

Proces skrócony odbywa się przed biskupem diecezjalnym. Nie przeprowadza on jednak samodzielnie instrukcji sprawy, ale wspomagany jest przez osoby wykwalifikowane. Instruktor i asesor wspomagają biskupa wiedzą z zakresu prawa kanonicznego, jednak nie podejmują za niego decyzji.

Przebieg procesu skróconego o stwierdzenie nieważności małżeństwa

Oboje małżonkowie lub jedno z nich za zgodą drugiego składają prośbę o przeprowadzenie procesu skróconego do biskupa diecezjalnego oraz przedstawiają wikariuszowi sądowemu skargę powodową.

Skarga powodowa powinna:

1. Przedstawiać krótko, całościowo i jasno fakty, na których strony opierają swoje żądanie;
2. Wskazywać dowody, które mogłyby być natychmiast zebrane przez sędziego;
3. Zawierać w załączeniu dokumenty, na których opiera się żądanie.

Dowody i dokumenty przedstawiane w skardze powinny być możliwie na tyle jasne i autentyczne, aby nie było konieczności ich dokładnego dowodzenia i aby można było je zebrać w możliwie najszybszym czasie.

Decyzję o przyjęciu skargi powodowej do procesu skróconego podejmuje wikariusz sądowy. W dekrecie ustalającym formułę wątpliwości powołuje instruktora i asesora oraz wzywa wszystkich na posiedzenie dowodowe.

Specyfika skróconego procesu wymaga, aby został wskazany tylko jeden tytuł nieważności.

Zadaniem asesora w procesie skróconym jest doradzanie biskupowi. Jego funkcja ma charakter wyłącznie pomocniczy i konsultacyjny. Instruktor natomiast odpowiada za przeprowadzenie postępowania dowodowego. W procesie skróconym bierze udział również notariusz.

Specyfika procesu skróconego pozwala na uczestnictwo stron oraz ich adwokatów w przesłuchaniach drugiej strony oraz świadków, co czyni proces mniej tajnym.

Dowody powinny być zebrane podczas jednego posiedzenia dowodowego. Dlatego też ogranicza się zebranie dowodów do tych, które mogą być zebrane natychmiast.
Po zebraniu dowodów instruktor ma wyznaczyć 15 dni na przedstawienie uwag na korzyść węzła małżeńskiego. Takie uwagi przedstawia obrońca węzła małżeńskiego, którego zadaniem jest znalezienie w sprawie wszystkiego, co przemawia za ważnością małżeństwa. Strony w ciągu tych 15 dni mogą złożyć wnioski obrończe.

W procesie skróconym nie ma publikacji akt. Strony nie są wzywane do zapoznania się z aktami sprawy.

Cały zebrany materiał dowodowy przekazywany jest biskupowi diecezjalnemu. Biskup się z nim zapoznaje i rozważa uwagi obrońcy węzła małżeńskiego i wnioski obrończe stron oraz konsultuje się z instruktorem i asesorem. Kiedy osiągnie moralną pewność, że żądania stron zostały wystarczająco udowodnione wydaje wyrok stwierdzający, że małżeństwo zostało nieważnie zawarte. Jeśli nie ma pewności co do nieważności małżeństwa, to przekazuje sprawę do procesu zwykłego.

Wyrok z uzasadnieniem powinien zostać notyfikowany stronom w ciągu miesiąca.

Kiedy sąd kościelny nie skieruje sprawy do procesu skróconego?

Reforma Papieża Franciszka z 2015 roku odbiła się szerokim echem nie tylko wśród kanonistów, ale również wśród wszystkich wiernych Kościoła Katolickiego. Zreformowanie przez Ojca Świętego procesu zwyczajnego o stwierdzenie nieważności małżeństwa, a przede wszystkim wprowadzenie uproszczonego procesu skróconego zostało w wielu źródłach przedstawione jako łatwiejsza droga do uzyskania „rozwodu kościelnego”. Wiele z opracowań przedstawiających te reformy nie pokazuje jednak szeregu warunków, które muszą zostać spełnione, aby sprawa o stwierdzenie nieważności małżeństwa została skierowana do „uproszczonego procesu”. Takie przedstawienie sprawy daje często osobom zainteresowanym złudną i bezpodstawną nadzieję na szybszy i łatwiejszy proces w ich sprawie.

Skrócony proces w założeniu powinien trwać 45 dni. W rzeczywistości jednak nie zawsze udaje się przeprowadzić proces w tak krótkim czasie. Mimo, że forma tego procesu zakłada, aby odbywał się on przed biskupem diecezjalnym, to do skutecznego jego przeprowadzenia niezbędna jest współpraca biskupa diecezjalnego z wikariuszem sądowym. Owa „krótkość” tego procesu przejawiać się ma między innymi w konieczności zebrania niezbędnych dowodów podczas jednego posiedzenia dowodowego. Nie ma też czasu na publikację akt, występującą w zwyczajnym procesie o nieważność małżeństwa.

Cały zebrany materiał dowodowy przekazywany jest biskupowi diecezjalnemu. Biskup się z nim zapoznaje i rozważa uwagi obrońcy węzła małżeńskiego, wnioski obrończe stron oraz konsultuje się z instruktorem i asesorem. Kiedy osiągnie moralną pewność, że żądania stron zostały wystarczająco udowodnione wydaje wyrok stwierdzający, że małżeństwo zostało nieważnie zawarte. Jeśli nie ma pewności co do nieważności małżeństwa, to przekazuje sprawę do procesu zwykłego.

Jeśli więc biskup diecezjalny nie stwierdzi, że zawierane małżeństwo było nieważne to cała sprawa zostaje na nowo rozpatrywana, tym razem już przez sędziów sądu kościelnego w zwyczajnym procesie i w czasie zwyczajowym dla danego sądu kościelnego.

Skrócony proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego – wymagania

Zgodne żądanie małżonków

Aby sprawa została skierowana do procesu skróconego oboje małżonkowie muszą zgodnie wnieść do sądu o stwierdzenie nieważności ich małżeństwa. Wyrazem tego powinna być skarga powodowa podpisana przez każdego z małżonków.
Sąd kościelny nie skieruje więc do procesu skróconego sprawy, w której tylko jedno z małżonków pragnie stwierdzenia nieważności małżeństwa. Nie będzie się też kwalifikować sprawa, w której jedno z małżonków złożyło skargę powodową, a nie poinformowało o tym drugiego.

Istnienie oczywistych faktów lub osób

Drugim warunkiem jest istnienie okoliczności dotyczących faktów lub osób, popartych zeznaniami lub dokumentami, które nie wymagają przeprowadzenia dokładniejszego badania albo dochodzenia oraz w sposób oczywisty wskazują na nieważność małżeństwa. Sama idea procesu skróconego nie pozwala na badanie poszlak. Dowody i dokumenty przedstawiane w skardze powinny być możliwie na tyle jasne i autentyczne, aby nie było konieczności ich dokładnego dowodzenia i aby można było je zebrać w możliwie najszybszym czasie.

Trybunał kościelny nie skieruje więc do procesu skróconego sprawy, która będzie wymagała przeprowadzenia wymagającego postępowania dowodowego. Małżonkowie starający się o rozpatrywanie ich sprawy w toku procesu skróconego powinni posiadać jednoznaczny dowód potwierdzający nieważność ich małżeństwa.

Okoliczności dopuszczające prowadzenie procesu skróconego, tzw. 45-dniowego

Wśród okoliczności, które dopuszczają prowadzenie procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego w formie skróconej należą:

• Taki brak wiary, który może prowadzić do symulacji zgody małżeńskiej;
• Krótki czas pożycia małżeńskiego;
• Aborcja dokonana dla uniknięcia zrodzenia potomstwa;
• Pozostawanie w relacji pozamałżeńskiej w czasie zawierania małżeństwa lub wkrótce po ślubie;
• Podstępne zatajenie bezpłodności, choroby zakaźnej, potomstwa z wcześniejszego związku lub pozbawienia wolności;
• Zawarcie małżeństwa wynikające z nieoczekiwanej ciąży kobiety;
• Użycie przemocy fizycznej w celu wymuszenia zgody małżeńskiej;
• Brak używania rozumu z momencie zawarcia małżeństwa, potwierdzony dokumentacją medyczną.

Trybunał kościelny nie skieruje więc do procesu skróconego sprawy, w której małżonkowie byli małżeństwem przykładowo przez dwa lata. Obiektywnie jest to krótki czas małżeństwa, ale pozwalający już na rozpoczęcie budowania wspólnoty małżeńskiej. Nawet przypadek, gdy małżonkowie rozstali się już po kilku miesiącach, ale formalnie pozostawali przez te dwa lata w cywilnym związku małżeńskim może stanowić przeszkodę, aby skierować sprawę do procesu skróconego. Trzeba jednak zauważyć, że każda sprawa jest rozpatrywana przez trybunał jednostkowo, więc nie można tego przyjmować za zasadę.

Proces skrócony, prowadzony przed biskupem jest niewątpliwie nowością w ustawodawstwie kościelnym i daje wielu osobom nadzieję na szybsze uzyskanie stwierdzenia nieważności małżeństwa. Należy jednak bardzo mocno podkreślić, że skierowanie sprawy do tego procesu nie jest częstą praktyką sądów, a sam proces paradoksalnie nie należy do najłatwiejszych.

Nieważność małżeństwa to nie rozwód kościelny

Małżeństwo zawarte w Kościele rodzi również skutki prawne na forum prawa cywilnego. Gwarancje tego znajdują się w Konkordacie z 1993 roku. Sytuacja nie jest jednak analogiczna jeśli chodzi o rozwód.

Wyrok sądu cywilnego orzekający o rozwodzie małżonków nie rodzi skutków w prawie kościelnym. Mimo że małżonkowie rozeszli się i uregulowali swoje sprawy na forum prawa państwowego to „w Kościele” nadal pozostają małżeństwem. Mimo, że unieważnienie małżeństwa i stwierdzenie nieważności małżeństwa stanowią podobne instrumenty prawne do zweryfikowania czy czynność prawna w postaci zawarcia małżeństwa miała miejsce, to jednak są dwoma odmiennymi instytucjami w odrębnych porządkach prawnych. Prawomocny wyrok sądu cywilnego unieważniający małżeństwo może stanowić jedynie dowód w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa. [1]

Główną przyczyną takiego stanu rzeczy jest fakt, że w Kościele małżeństwo jest sakramentem, którego udzielają sobie nawzajem nupturienci. Sakrament ten jest z natury nierozerwalny, co zakłada, że kobieta i mężczyzna są ze sobą związani do śmierci jednego z nich. Kościół dopuszcza jednak wyjątki od tej zasady, co szczegółowo opisuje w Kodeksie Prawa Kanonicznego.

Są to sytuacje, przy zaistnieniu których sąd kościelny może orzec o nieważności zawartego małżeństwa. Prawodawca kościelny określa, czym jest małżeństwo, precyzuje jego cele i przymioty, określa warunki ważnego jego zawarcia oraz rozpoznaje i orzeka we wszystkich kwestiach wątpliwych dotyczących zawarcia małżeństwa. [2]

Różny jest więc przedmiot procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa i procesu rozwodowego. W procesie rozwodowym należy przede wszystkim wykazać stały rozpad pożycia małżeńskiego. Reguluje się wtedy sytuację finansową małżonków oraz sytuację dzieci z danego małżeństwa. W przypadku procesu o nieważność małżeństwa już w skardze powodowej należy wskazać wynikające z prawa kanonicznego przyczyny, które wskazują na to, że małżeństwo zostało nieważnie zawarte. 

Wyrok rozwodowy zawiera sformułowanie, czy małżeństwo rozpadło się z winy któregoś z małżonków, czy strony „dogadały się” i małżeństwo zostaje rozwiązane bez orzekania o winie którejś z nich. W procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa nie funkcjonuje pojęcie „winy”. Proces ten z jednej strony stawia małżonków, a z drugiej strony jest małżeństwo. Małżonkowie (jedno z nich lub oboje) występują w tym procesie przeciwko małżeństwu, które reprezentuje Obrońca węzła małżeńskiego. To on w całym procesie stara się udowodnić, że małżeństwo jednak zostało ważnie zawarte. 

Przede wszystkim procesy te stwierdzają niejako co innego, dlatego nie można utożsamiać ich skutków. Wyrok rozwodowy stwierdza bowiem, że zawarte małżeństwo od początku było ważne i istniało aż do chwili wydania przez sąd wyroku. W tym procesie liczy się jedynie czas poślubny i sytuacja prawno-finansowa małżonków. Sąd cywilny unieważnia więc małżeństwo, a nie stwierdza jego nieważności. 

Sąd kościelny stwierdzając nieważność małżeństwa orzeka, że nie istniało ono od samego początku. Docieka przyczyn, z których było nieważne już w chwili zawarcia. Małżeństwo jako sakrament jest nierozerwalne, więc nie ma możliwości przerwania go w pewnym momencie. Można jedynie starać się udowodnić, że wcale nie istniało. Do tego potrzebne jest więc przypomnienie sobie przez małżonków ich przedślubnej znajomości oraz jak wyglądało ich życie niedługo po ślubie. To właśnie w tym czasie szuka się przyczyn, które uczyniły małżeństwo nieważnym. W szukaniu dowodów poruszane są więc często kwestie moralne czy nawet bardzo osobiste.

Literatura:

1. D.A. Cicha, Unieważnienie małżeństwa cywilnego a stwierdzenie nieważności małżeństwa w procesie kanonicznym – analiza porównawcza, Kościół i prawo, 8(21) 2019, nr 1, s. 151-153.
2. J. Gręźlikowski, Stwierdzenie nieważności małżeństwa w Kościele Rzymskokatolickim – teoria i praktyka¸ Sympozjum, Rok XIV 2010, nr 1(19), s. 110.